مقدمه
محدودیت‌های جدی روش‌های ارزیابی چند معیاری چون فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی AHP و فرایند تحلیل شبکه‌های ANP قضاوت‌های ذهنی اســت که در ایــن مدل‌ها بکار گرفته می‌شود تا میزان اهمیت عناصر تصمیم مشــخص شوند. در هر دو مدل فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی AHP و فرایند تحلیل شبکه‌های، ANP برای ســنجش و تعییــن میــزان اهمیــت عناصــر تصمیــم، ملاک قضاوت در مقایســه دودویی آنها، مقیاس 9 کمیتی ســاعتی است که بر اســاس آن عناصــر تصمیــم دو به دو مورد مقایســه قرار می‌گیرند تا میزان اهمیت نســبی آنها ســنجیده شــده و پس از بررسی و حصول اطمینــان از ســازگاری در قضاوت‌ها، وزن یا ضریب اهمیــت هر یک از عناصر تصمیم مشــخص می‌شوند. هرچند برای کاهش تاثیر این محدودیــت، انجــام قضاوت‌های گروهی در این روش‌ها امــکان پذیرً است، ولی اینگونه قضاوت‌ها نیز نهایتاً ذهنی اند، و این کما کان یکیاز محدودیت‌های جدی AHP و ANP تلقی می‌شود. نتیجه اینکهبرای یک مساله یا موضوع خاص، با توجه به ذهنی بودن قضاوت‌ها در مورد میزان اهمیت عناصر تصمیم، نتایج متفاوتی ممکن استتوســط گــروه کارشناســان متفــاوت ارایــه شــود. یکــی دیگــر از کاستی‌های روش ANP که باعثشــده اســت، علیرغم دقت بیشــتری که نســبت به ســایر روشــهایچند معیاری دارد، کمتر از ســایر روش‌ها از جمله AHP مورد توجه واســتفاده قرارگیرد، طولانی بودن مراحل محاسبات آن است. مدل F’ANP برای رفع و یا کاهش این محدودیت‌ها ارایه شده است. در ایــن مقالــه ابتــدا مــدل F’ANP و مراحــل آن توضیــح دادهشــده و ســپس نمونــه ای از قابلیــت کاربــرد ایــن مــدل در مباحث شهرســازی با تحلیل آســیب پذیری اجتماعی در سطح نواحی117 ً گانه کلانشــهر تهران ارایه شده و نهایتاً در نتیجه گیری مزیت هایمدل F’ANP مطر ح شده است.
مدل F’ANP و مراحل آن
مــدل F’ANP در ســال 2۰13 توسط زبردســت بــرای ســاخت شــاخص مرکــب تعیین میزان آســیب پذیــری اجتماعــی در مقابل زلزلــه و در راســتای بــه حداقــل رســاندن کاستی‌های روشهــایمرســوم ساخت شاخصهای مرکب ارایه شد. در مدل F’ANP تلاش شــده اســت تا با بکارگیری مزیت‌های ذاتیروش تحلیــل عاملــی، ابتدا موضوع مورد بررســی به ابعاد تشــکیلدهنــده آن تجزیــه شــوند و ســپس بــا اســتفاده از روش،ANP اینابعاد (خوشه‌ها) و عناصــر آنهــا، و ارتبــاط و وابستگی‌های بیــن عناصــر و خوشه‌ها به شــکل شــبکه ای مشــخص شــوند تــا بتوان اهمیــت نســبی عناصــر تشــکیل دهنــده موضــوع مــورد بررســی را محاسبه کرد.
مرحله اول: تحلیل عاملی FA
در ایــن مرحلــه، پــس از مــرور بــر متون نظــری و تجربــی مرتبط و تدویــن چارچــوب نظــری تحقیــق، شاخصهای تبیین‌کننده موضوع مورد بررســی شناسایی و انتخاب می‌شوند. سپس تحلیل عاملــی بــا شاخصهای منتخــب انجــام می‌شود تــا ابعــاد نشــانگر موضوع مورد بررسی شناسایی و استخراج شوند. پس از استخراج ابعــاد تبیین‌کننده موضــوع مورد بررســی، شاخصهای تشکیل‌دهنده هریک از این ابعاد نیز شناسایی می‌شوند. تحلیل عاملی یک فن تحلیلی چندمتغیره است که برای آشکارکردن ســاختار نهفتة دسته‌ای از متغیرها بکار گرفته می‌شود. این فن برای استخراج زیرمجموعه‌ای از متغیرهای ناهمبسته به نام عامل‌ها به کار می‌رود که تغییرات مشــاهده شده در مجموعه‌داده‌های اولیــه را توضیح می‌دهند. تحلیــل عاملــی بــه طــور معمول برای ایجاد یــک الگوی تغییرات میــان متغیرها یا تقلیــل مجموعه‌داده‌های بــزرگ به تعداد اندکی عامل که هریک از این عامل‌ها قابل‌تعبیر و تفســیر باشــند، انجام می‌شود.
مرحله دوم: فرایند تحلیل شبکه‌ای ANP
در مرحلــه دوم، از روش فرایند تحلیل شبکه‌ای اســتفاده می‌شود تا نتایج به‌دست‌آمده از تحلیل عاملی در مرحله اول، به یکدل شبکه‌ای تبدیل شــود تــا بــا اســتفاده از روش ANP ضریب اهمیت نســبی شاخصهای تبیین‌کننده موضوع مورد بررســی، بــا درنظرگرفتن ارتباط بین شاخصهای تبیین‌کننده موضوع، محاسبه شوند. فراینــد تحلیــل شبکه‌ای هــر موضــوع و مسئله را به‌مثابه شبکه‌ای از معیارها، زیرمعیارها و گزینه‌ها (عناصر) که با یکدیگر در خوشه‌هایی جمع شده‌اند، در نظر می‌گیرد. تمامی عناصر در یــک شــبکه می‌توانند بــا یکدیگــر دارای ارتبــاط باشــند. به‌عبارت‌دیگر، در یک شبکه، بازخورد و ارتباط متقابل بین و میان خوشه‌ها امکان‌پذیر اســت؛ بنابراین ANP را می‌توان متشکل از دو قسمت دانست: سلسله‌مراتب کنترلی و ارتباط شبکه‌ای. سلسله‌مراتب کنترلی ارتباط بین هدف، معیارها، و زیرمعیارها را شامل شده و بر ارتباط درونی سیســتم تأثیرگذار است و ارتباط شبکه‌ای وابستگی بین عناصر و خوشه‌ها را شامل می‌شود. این قابلیت ANP امکان درنظرگرفتن وابستگی‌های متقابــل بین عناصــر را فراهم آورده و در نتیجــه نگــرش دقیق‌تری به مسائل پیچیده شهرســازی ارائه می‌کند. تأثیر عناصر بر عناصر دیگر در یک شــبکه توسط یک سوپرماتریس در نظر گرفته می‌شود.
نتیجه‌گیری
هدف از ارائه این مقاله نشان‌دادن قابلیت‌های مدل F’ANP در بررســی و تحلیل مسائل شــهر و شهرســازی بــود. در این مقاله ســنجش میــزان آسیب‌پذیری اجتماعــی و توزیع فضایــی آن در سطح نواحی 117گانه کلانشهر تهران مورد بررسی قرار گرفت. در ایــن مقالــه نشــان داده شــد کــه در مــدل، F’ANP بدلیلاستفاده از قابلیت‌های تحلیل عاملی در تبدیــل موضوع به ابعاد مشــخص و معیــن کــردن رابطــه بیــن ایــن ابعــاد اســتخراج شــده و شاخصهای آنهــا، نیــازی به ســاخت ماتریس‌های مقایســه ای دودویی نیســت و چــون قضاوت‌ها بر گرفتــه از نتایج تحلیل عاملی و بــه عبارتــی عینی اند و نه ذهنی، نیازی به کنترل کردن ناســازگاری در قضاوت‌ها نیز وجود ندارد. این دو ویژگی باعث می‌شوند تا فرایندبکارگیری مدل F’ANP ساده‌تر و محاســبات آن نیز بســیار کوتاهتراز مراحل پیشــنهادی در روش ANP باشد. بنابراین، مدل F’ANP ضمن حفــظ کلیــه قابلیت‌های روش تحلیــل عاملــی (شناســاییو اســتخراج ابعــاد نشــانگر پدیــده مــورد بررســی ومشــخص کــردنشــاخصهای تشــکیل دهنده هریک از ابعاد استخراج شده) و ANP(تبدیــل موضــوع مــورد بررســی به یک سیســتم منطقــی، مثل یک شــبکه، و درنظر گرفتن وابستگی‌های متقابل، درونی و بیرونی بین عناصر تصمیم، انعطافپذیری و امکان رتبهبندی نهایی گزینه‌ها، بــر محدودیت‌های جــدی ANP و AHP که حالت خاصی از ANP می‌باشد از جمله: قضاوت‌های ذهنی که در این مدل‌ها بکار گرفته می‌شوند تا میزان اهمیت عناصر تصمیم مشــخص شــوند؛ طولانی بودن محاســبات آن؛ و نیاز به کنترل کردن ناســازگاری در قضاوت‌ها فایق آمده و چارچوب مناسبی را برای تحلیل مسایل شهری فراهمآورده اســت. مــدل F’ANP می‌تواند کاربردهای فراوانی در تحلیلمســایل شــهری و منطقــه ای و ســایر موضوعاتــی کــه ماهیت چند بعــدی دارنــد و برای ســنجش و تحلیل آنها از متغیرها و یا شاخصهای متعدد و مختلفی باید استفاده شود، داشته باشد.
مقاله: کاربرد مدل F’ANP در شهرسازی
اسفندیار زبردست
